سخن دبیر علمی
مهاجرت اگرچه پدیده‌ای تاریخی و کهن است، اما در جهان کنونی و ایران امروز مفهوم و ابعادی نو یافته و زمینه‌ها و ساحت‌های متعددی را در برگرفته است. رویکردهای جدید حوزه سیاست و نظریه‌پردازی‌های سیاستی، عمدتاً بر ماهیت چندوجهی مهاجرت و ضرورت انجام مطالعات میان رشته‌ای در این زمینه تأکید دارند. در این میان وجه اخلاقی مهاجرت و به ویژه در حوزه مهاجرت نخبگان برجسته شده است. از آنجا که تصمیم به مهاجرت، یک تصمیم فردی و مبتنی بر انگیزه‌های گوناگون است، می‌تواند مقوله‌ای در پیوند با ارزش‌های اخلاقی نیز تلقی شود. از این‌رو، مقولۀ اخلاقِ مهاجرت موضوعیت و اهمیت می‌یابد. زیرا یک تصمیم اخلاقی، اولا درباره امری صورت می‌گیرد که آیندۀ فرد و چنانچه در حجم وسیع باشد، فردای جامعه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. ثانیاً در موقعیت دشوار و گاه کوتاه انجام می‌شود. موقعیت دشوار موقعیتی است که در آن وظایف اخلاقی در تعارض با هم قرار می‌گیرند. در این شرایط فرد با دوراهی‌های اخلاقی مواجه است. در شرایط دشوار، انتخاب یک اصل اخلاقی مستلزم زیرپا نهادن اصل اخلاقی دیگر است. آن چه شایان توجه است این است که عوامل زیادی در تبدیل موقعیت‌های معمولی به موقعیت‌های دشوار یا به تعبیر دیگر موقعیت‌های آکنده از تعارض در وظایف اخلاقی، دخیل هستند. از جمله این عوامل، بخصوص در کشورهای مهاجرفرست، سیاستگذاری‌های حاکم بر نظام علم و فناوری و چگونگی حکمرانی و اخلاق‌مداری در این عرصه است. به این اعتبار رویکرد اخیر در مطالعه مهاجرت که بر ماهیت اخلاقی مهاجرت، به ویژه مهاجرت نخبگان استوار است، ما را به تحلیل فرایند شکل‌گیری شرایط دشوار و نحوه عملکرد عوامل تاثیرگذار بر این شرایط، و همینطور نحوۀ عملِ ذهن در چنین شرایطی، و نهایتاً ارائه رهنمودها و پیشنهادهایی جامع و کارگشا فرا می‌خوانند. این نگاه جدید علاوه بر این که بر رسالت اخلاقیِ پژوهشگران در پرداختن به موضوع مهاجرت و مهاجرت نخبگان تأکید فراوانی دارد، دریچه جدیدی در مطالعۀ این موضوع فراروی سیاستگذاران و برنامه‌ریزان و نیز پژوهشگران قرار می‌دهد، و آن واکاوی مسئله مهاجرت نخبگان از منظر اخلاق و بر اساس منطق اخلاق است. مطالعۀ مهاجرت نخبگان علمی از منظر اخلاق به گسترش دامنۀ سؤالات نظریه‌پردازان سیاستی مهاجرت کمک می‌کند و می‌تواند به کاهش اثرات منفی مواضع سیاسی تقلیل‌گرایانه، یاری رساند.
بر اساس مطالعات گوناگون که در یک دهه گذشته، پیرامون مسائل اصلی کشور عزیزمان ایران انجام شده‌اند، همواره، مهاجرت، به‌ویژه مهاجرت نخبگان علمی و افرادی که سرمایه‌های آینده کشور را رقم می‌زنند، به عنوان یکی از مسائل و دغدغه‌هایی که برنامه‌ریزان، سیاست‌سازان و سیاستگذاران باید به آن توجه نمایند، مطرح شده است. در همین راستا، انجمن ایرانی اخلاق در علم و فناوری، برای برگزاری همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز سازماندهی و تدارک لازم را نموده است. این همایش با مشارکت استادان، پژوهشگران و صاحب‌نظران، مسئله به غایت مهمِ مهاجرتِ روزافزونِ سرمایه‌های فکری و معنوی ایران، شامل، اعضای هیات‌علمی، پزشکان، پژوهشگران و دانش‌آموختگان دانشگاهی را از منظر اخلاق و در چهار سطح خرد(فردی)، میانی، کلان و جهانی مورد واکاوی قرار خواهد داد. در این فرایند در "سطح خرد" انگیزه‌ها و اهداف مهاجرین؛ در "سطح میانی"، سیاست‌ها و رویکردهای نهادهای درگیر، از جمله نهادهای علمی و دانشگاهی؛ در "سطح کلان"، سیاست‌ها و رویکردهای حاکمیتی؛ و در "سطح جهانی"، سیاست‌ها و رویکردهای نظام جهانی، به عنوان عواملی که مهاجرت نخبگان ایرانی را رقم می‌زنند از منظر اخلاقی بررسی خواهد شد. برخی از پرسش‌های اساسی همایش در این سطوح عبارتند از:
- کدام ارزش‌ها در تصمیم نخبگان برای مهاجرت نقش انگیزاننده و پیشران دارند، و نسبت این ارزش‌ها با اخلاق، به‌ویژه اخلاق علمی، چیست؟
- شخصیت و سیمای اخلاقی جامعه مهاجرین علمی ایرانی (دارای گذرنامه ایرانی) چه مختصاتی دارد و در طول زمان چگونه تغییر نموده است؟
- انتخاب چه رویکردها و سیاست‌هایی، به‌ویژه از منظر اخلاقی، در درون بخش علم و فناوری و نهاد دانشگاه، تحکیم‌کننده و پایدارساز حفظ و نگهداشت سرمایه‌های انسانی هستند؟
- چگونه می‌توان بین عوامل زمینه‌ساز مهاجرت در خارج از نظام علم و فناوری، نظیر عوامل اقتصادی (مثل حقوق و دستمزد)، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی؛ و اخلاقی بودن و/یا اخلاقی شدنِ انتخاب برای مهاجرت نخبگان علمی ایران رابطه برقرار نمود؟
- از منظر پاسداشت و ترویج بنیان‌های اخلاقی و منزلت‌های علمی در قبال نهادهای علمی یا سرمایه‌های انسانی، چه آسیب‌های مهمی در سیاست‌گذاری و/یا در عمل حکمرانی، وجود داشته است؟
- جهانی‌شدن، به‌ویژه در علم و فناوری، تا چه اندازه در مهاجرت سرمایۀ انسانی موثر بوده است و آیا منشورها یا پروتکل‌های اخلاقی مکفی در نسبت کشورهای جنوب و شمال، یا پیشرفته و کمتر پیشرفته در حوزه علم و فناوری وجود دارد؟
همایش در تاریخ 19 تا 20 اردیبهشت 1403 برگزار خواهد شد. پژوهشگران و صاحب‌نظران علاقه‌مند می‌‌بایست حداکثر تا تاریخ 30 آذر چکیدۀ مقاله و در صورت پذیرش آن توسط کارگروه داوری همایش، اصل مقاله را حداکثر تا تاریخ 30 بهمن ماه سال جاری به آدرس دبیرخانه ارسال یا در سایت تعیین شده، بارگذاری نمایند. یادآوری و توجه دادن به این نکته ضروری است که برگزارکنندگان همایش، ضمن آگاهی نسبت به ماهیت چندوجهی پدیدۀ مهاجرت، در نهایت، براساس جنبۀ اخلاقی مهاجرت، برای یافتن مناسب‌ترین مواجهه با این موضوع، به مطالعه راهبردهای اخلاقی که متضمن، اهمیت دادن به شخصیت اخلاقی نخبگان علمیِ جامعه، تأمین اخلاقی‌ترین سازوکارها در حوزه‌های علمی و تنظیم سیاست‌ها و اقدامات مناسب اخلاق‌مدار برای حفظ و نگهداشت سرمایه‌های انسانی است، تأکید دارند. لذا این مهم در داوری و انتخاب مقالات ارسالی نقش اساسی خواهد داشت.